W trakcie badań terenowych nad śpiewami tradycyjnymi w południowo-wschodniej Polsce prowadzonych przez Bartosza Gałązkę od 1997 r. udokumentowane zostały m.in. śpiewy wchodzące w skład kościelnych nabożeństw nieszpornych. Jeszcze w 2. połowie XX w. śpiewy te wykonywane były powszechnie w dawnej, nieznormalizowanej postaci muzycznej. Bardzo często należą one do najgłębiej zakorzenionej, najstarszej warstwy żywego repertuaru nabożnego, a lokalne społeczności parafialne wykonywały je (niektóre nadal wykonują) w inny sposób niż ten zapisany w nutach przez autorów polskich śpiewników kościelnych.
Wśród melodii stosowanych do słów psalmów nieszpornych znajdujemy zarówno znaczące warianty muzyczne różnych przekazów śpiewnikowych, jak i kompozycje, których genezy trudno się w śpiewnikach doszukać. Większość melodii – i śpiewnikowych, i „ludowych” (czyli w istocie: wykonywanych przez lokalne wspólnoty i innych niż propagowane odgórnie normatywy) – wywodzi się jednak z psalmowych tonów gregoriańskich. W „ludowych” wariantach częściej odnaleźć można dyferencje (odmiany kadencji) tychże tonów uwzględnione w starych księgach liturgicznych (m.in. w kancjonałach z 2. połowy XIX w.), bowiem w dziedzinie śpiewów religijnych i obrzędowych „lud” bardziej stał na straży wielowiekowej tradycji (i gdzieniegdzie nadal stoi, na przekór współczesnym trendom w śpiewie kościelnym), niż ją dostosowywał do zmieniających się w toku dziejów upodobań estetycznych.
10 października 2023 r., kościół parafialny pw. św. Doroty w Markowej.
Fot. Facebook Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów.
Z wstępnych wyników wspomnianych powyżej badań w zakresie polskiej psalmodii (w ramach pojęcia „polskiej psalmodii” mieszczą się: sposób wykonywania polskich tłumaczeń psalmów oraz fakt stosowania melodii prymarnie „psalmowych” do innych tekstów słownych) pochodzi wniosek o swoistej „muzycznej regionalizacji nieszporów”. Mowa o zjawisku kulturowym, które charakteryzuje się m.in. „ostrymi” granicami zasięgów występowania zarówno pojedynczych melodii (wersji, wariantów muzycznych) psalmów nieszpornych, jak i całych nieszpornych cyklów. Z kolei z tego wniosku wynika istotne dla prezentowanego tu projektu stwierdzenie historycznej (genetycznej?) odrębności – pod względem muzycznym – nieszpornego repertuaru parafii położonych na początku XX w. w granicach poszczególnych ośrodków (dekanatów, grup dekanatów) i całej diecezji przemyskiej.
Wg przekazu Genowefy Ziemiańskiej ur. 1933 w Haczowie (pow. brzozowski) ze zbiorów B. Gałązki. Nagrano podczas pierwszego wykonania Nieszporów markowskich, 10 października 2023 r. Intonuje Piotr Kaplita.
Stowarzyszenie „Muzyka Dawna w Jarosławiu” od 2008 r. (w tym od 2011 r. udzielając m.in. instytucjonalnego wsparcia wyżej podpisanemu) zajmuje się dokumentowaniem różnorodności żywej tradycji śpiewu religijnego w okolicach Jarosławia, Przemyśla i Przeworska (ten ostatni ośrodek reprezentowała w ramach „satelickiej” współpracy ze Stowarzyszeniem Agnieszka Bernacka, przeworska badaczka i animatorka tradycji). Najcenniejsza część zebranego i opracowanego materiału prezentowana jest od 2012 r. szerokiej publiczności podczas koncertów, otwartych spotkań śpiewaczych, warsztatów. Stowarzyszenie prowadzi również działalność wydawniczą, publikując m.in. płyty zawierające śpiewy tradycyjne pochodzące w większości z badań B. Gałązki, zarówno w postaci „in crudo”, jak i w wykonaniach rekonstruowanych – niektóre z tych wykonań wyróżnia udział młodzieży i dzieci, naturalnych „kontynuatorów” tradycji śpiewaczej trwającej w przekazie ustnym.
I stąd właśnie zamysł, by przygotowywane w 2023 r. m.in. przez Stowarzyszenie „Muzyka Dawna w Jarosławiu” we współpracy z Muzeum Polaków Ratujących Żydów w Markowej (a także ze Skansenem Zagroda – Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Markowej, z Fundacją Muzyka Kresów, parafią w Markowej oraz przedstawicielami społeczności wsi Markowa) Nieszpory markowskie, odprawione po raz pierwszy 10 października, równo miesiąc po uroczystej beatyfikacji rodziny Ulmów, wpisywały się w opisywaną powyżej, ważną część statutowej działalności jarosławskiej organizacji, stanowiąc „żywy dokument” tradycyjnego repertuaru nabożnego.
Taka interpretacja projektu uzupełnia teologiczno-społeczny wymiaru Nieszporów markowskich. Zintegrowaniu wspólnoty lokalnej i regionalnej wokół miejsca męczeńskiej śmierci nowych błogosławionych Kościoła Katolickiego w roku im poświęconym towarzyszy wyeksponowanie „ludowości” (czyli w istocie: „ludowej” recepcji, zachowania przez „lud”) chorału gregoriańskiego, jego wielowiekowego zakorzenienia i „oswojenia”, wreszcie – wskazanie na reprezentatywność tej formy nabożeństwa dla całej Archidiecezji Przemyskiej. Innym ważnym celem wydarzenia – ze względu na przedmiot i główny kontekst projektu – staje się również zwrócenie uwagi na fakt, iż słowami biblijnych psalmów modlili się na tych ziemiach i żydzi, i chrześcijanie.
10 października 2023 r., kościół parafialny pw. św. Doroty w Markowej.
Fot. Facebook Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów.
W związku z faktem, iż badania terenowe prowadzone przez B. Gałązkę w Markowej wykazały dużą zgodność stosowanych tam współcześnie (w XX/XXI w.) melodii z normatywami śpiewnikowymi, badacz zaproponował włączenie w strukturę nabożeństwa melodii pochodzących z innych stron przemyskiej diecezji. Tytuł programu jest więc tyleż umowny, symboliczny (wskazując na miejsce pierwszego odśpiewania nabożeństwa w tej postaci), co metonimiczny: Markowa reprezentuje diecezję, a kult Błogosławionej Rodziny Ulmów szerzy się w szczególny sposób na całe diecezjalne terytorium.
A melodie Nieszporów markowskich, a właściwie: Psalmów nieszpornych na niedziele i święta zebranych z żywej tradycji parafii Archidiecezji Przemyskiej, wyżej podpisany zaczerpnął z materiałów zebranych przez siebie w latach 1997–2023 i dobrał według trzech podstawowych kryteriów:
– stopnia archaiczności melodii wyrażonej m.in. wariabilnością wynikającą przede wszystkim z obecności (lub/i nawiązania do) formuł inicjalnych, mediant i kadencji korespondujących z zapisami źródłowymi dawniejszymi niż XX-wieczne lub nieposiadających analogii w źródłach,
– reprezentatywności melodii (formuł melodycznych) dla ludowego repertuaru Archidiecezji Przemyskiej – bliskie warianty przekazów wybranych do Nieszporów markowskich były notowane w wielu punktach wspomnianych w artykule badań,
– reprezentowania tonów psalmowych stanowiących (domniemane bądź niezaprzeczalne) pierwowzory melodii (starano się, by prezentowane warianty prezentowały różne tony bądź odmienne ich kontaminacje).
Teksty słowne psalmów tworzących Nieszpory markowskie wyjęto z tych śpiewników, z których najczęściej korzystano w południowo-wschodniej Polsce – badania wykazały bowiem, że część z wariantów tekstowych odmiennych niż normatywne współczesne zachowała się w żywej tradycji w niezmienionej postaci.
Nieszpory markowskie zrealizowano w ramach zadania „Księga Psalmów / Tehilim – psalm dla bohaterów”, dofinansowanego przez Samorząd Województwa Podkarpackiego oraz przez Narodowe Centrum Kultury w ramach programu „Kultura – Interwencje”.
(c) Bartosz Gałązka 2023