W uroczystości maryjne, a zwłaszcza w wigilię Uroczystości Świętej Bożej Rodzicielki (czyli w ostatnim dniu roku), uroczyste nieszpory odprawiano według odmiennego porządku śpiewów niż niedzielny. W wielu kościołach archidiecezji przemyskiej zwyczaj „nieszporów na starym roku” przetrwał dłużej niż nieszpory niedzielne. Materiał wybrany i opracowany na potrzeby „Nieszporów markowskich” obejmuje również wykonywane wówczas psalmy i hymn.
1. Boże, ku wspomożeniu memu wejrzyj
słowa i melodia z Haczowa (województwo podkarpackie, powiat brzozowski)
Invitatorium nieszporne zaczerpnięto z zachowanej do około połowy XX wieku ustnej tradycji muzycznej parafii Haczów. Melodia ta, rozbudowana melicznie w stosunku do współczesnego normatywu, nawiązuje w swoim przebiegu do zapisu śpiewnikowego z końca XIX wieku (Siedlecki 1881: 291). Zapis ten stanowi skromną próbę kodyfikacji repertuaru już wówczas zakorzenionego.
2. Ucieszyła mnie wieść pożądana
melodia z Dobrzechowa (województwo podkarpackie, powiat strzyżowski)
W tym samym źródle odnajdujemy melodię pierwszego z psalmów nieszpornych przeznaczonych na uroczystości Najświętszej Marii Panny i święta Panien (Siedlecki 1881: 300). „Bolesław Bartkowski interpretuje tę melodię jako niejednolitą tonalnie i ogranicza jej zasięg do południowo-wschodniej części Polski, gdzie występuje ona w ramach oficjum za zmarłych (Bartkowski 1987: 134). Jak się okazuje, formuła funkcjonowała również na południu kraju i przypomina raczej IV ton psalmowy, który mógł ulec zniekształceniu w obiegu ustnym – a może najpierw w niestarannym przekazie śpiewnikowym (por. Surzyński 1892: 94 [finalis 1])” (Gałązka 2022: 136).
3. Jeżeli domu sam Pan nie zbuduje
melodia z Mrzygłodu (województwo podkarpackie, powiat sanocki)
Melodia drugiego z psalmów „maryjnych” wywodzi się ze śpiewu Magnificat. Przebieg melodii kantyku przyjął tu jednak odmienny kształt. Została ona mocno zrytmizowana i ujęta w marszowe metrum, którego parzystość w praktyce wykonawczej uległa miejscowemu zaburzeniu. Podobnie jak w wielu wariantach Uwielbiaj, duszo moja, sławę Pana mego, incyza inicjalna jest obecna w każdym członie psalmu – jednak w odmianie z Mrzygłodu uległa ona sylabicznemu rozdrobnieniu. Po osiągnięciu tenoru i charakterystycznym dla ludowych przekazów Magnificat wychyleniu melodii o sekundę wielką powyżej niego w pierwszym członie, kompozycja biegnie w nietypowym dla VIII tonu psalmowego kierunku. Kadencja końcowa wykazuje już cechy typiczne. Wskazane cechy sprawiają, że w warstwie muzycznej utwór przypomina bardziej piosenkę żołnierską niż psalm.
4. Jerozolimo, chwal Pana nad pany
melodia z Jaślisk (województwo podkarpackie, powiat krośnieński)
„Ta charakterystyczna dla regionu krośnieńskiego melodia stosowana do »maryjnych« psalmów nieszpornych opiera się na motywach hymnu Te Deum laudamus (Siedlecki 1881: 187-188). Bywała łączona z innymi tekstami, np. (…) z pieśnią na Wniebowstąpienie Pańskie” (Gałązka 2022: 136). Wariant z Jaślisk stanowi ilustrację zjawiska ludowego urozmaicania monotonii recytatywów – melodia, zarówno w pierwszym, jak i w drugim członie, w swoim przebiegu nie zatrzymuje się na tenorze.
5. Witaj, gwiazdo morska
melodia z Bliznego (województwo podkarpackie, powiat brzozowski)
Hymn nieszporny na święta maryjne przyjęto z przekazu mieszkanek miejscowości Blizne urodzonych w latach 1917 i 1922 (Gałązka 2022: 201). Wariant ten powstał – jak się wydaje – w wyniku „ścieśnienia” kompozycji znanej z XIX-wiecznego przekazu śpiewnikowego (znów Siedlecki 1881: 301 [melodia 1]):
Melodia, ukształtowana w procesie ludowej asymilacji drukowanego wzorca, wyróżnia się prostotą i szlachetnością formy muzycznej, dostojeństwem rytmu. Lokalna społeczność wykazała się tu niezwykłą wrażliwością artystyczną, być może nie bez udziału miejscowego organisty lub „uświadomionego muzycznie” kapłana:
Śpiewając polskie Ave maris stella pozostajemy wierni jednemu ze staropolskich tłumaczeń tekstu słownego, pióra Stanisława Grochowskiego (1598: 34v-35):
6. Uwielbiaj, duszo moja sławę Pana mego
na podstawie melodii z Dobrzechowa (województwo podkarpackie, powiat strzyżowski)
i innych wariantów ludowych z parafii archidiecezji przemyskiej
Na podstawie wyników badań nad melodiami psalmów nieszpornych stosowanymi w parafiach południowo-wschodniej Polski, prezentowany wariant Magnificat, oparty na melodii zachowanej do czasów obecnych w Dobrzechowie, należy uznać za typowy dla archidiecezji przemyskiej. Jego podstawowe cechy są charakterystyczne dla psalmodii polskiej w ogóle (Bartkowski 1987: 122). Incyza inicjalna rozpoczynająca melodię zostaje powtórzona w drugim członie pierwszego wersu i pojawia się dwukrotnie w każdym nieparzystym wersie wykonania, złożone initia o wznoszącej się postaci występują również w obydwu członach wersów parzystych. Medianta i kadencja końcowa nieparzystych wersów nawiązują do chorału, choć w stosunku do wersji gregoriańskiej są bardziej rozbudowane. Analogiczne miejsca w wersach parzystych wykazują nowsze cechy tonalne; pierwotnie melodia nie funkcjonowała bowiem w postaci złożonej: każdy wers śpiewany był tak, jak w prezentowanym zapisie wersy nieparzyste (czyli jako wariant VIII tonu gregoriańskiego).
Bibliografia
Bartkowski B., 1987, Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji. Style i formy, Kraków.
Gałązka B., 2022, Śpiewy tradycyjne w kalendarzu zwyczajów i obrzędów. Repertuar słowno-muzyczny mieszkańców Pogórza i Łemkowszczyzny (z badań własnych i ze zbiorów Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej), Materiały,[w:] Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej na ścieżkach kultury tradycyjnej. Wyprawa pierwsza: obrzędowość doroczna, red. B. Gałązka, K. Smyk, Krosno, s. 117–374.
Grochowski S., 1598, Hymny koscielne, cokolwiek sie ich w breuiarzach teraznieyszych znayduie y niektore insze, Kraków.
Siedlecki J., 1881, Śpiewniczek zawierający pieśni kościelne z melodyjami dla użytku młodzieży szkolnej, Kraków.
Nieszpory markowskie zrealizowano w ramach zadania „Księga Psalmów / Tehilim – psalm dla bohaterów”, dofinansowanego przez Samorząd Województwa Podkarpackiego oraz przez Narodowe Centrum Kultury w ramach programu „Kultura – Interwencje”.
(c) Bartosz Gałązka 2024