Na zakończenie tegorocznego okresu kolędowego Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej przygotowało wraz z przyjaciółmi (m.in. ze Stowarzyszenia Muzyka Dawna w Jarosławiu) minifestiwal kolędniczy. Bogaty program wydarzenia obejmował: premierę filmu o zwyczajach i obrzędach cyklu zimowego, prezentację XIX- i XX-wiecznych kantyczek z prywatnych zbiorów, naukę kolęd w wariantach z Krosna i okolic, tańce do kolędowych melodii z regionu, sporządzanie rekwizytów i kompletowanie strojów kolędniczych, naukę ról do widowiska kolędniczego oraz obchodzenie domów z tym widowiskiem.
1 lutego
W Teatrze Na Strychu miała miejsce premiera jednego z filmów przygotowanych w roku 2019 w ramach promocji powstającego wówczas Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej. W filmie Zima wystąpili m.in.: rzeźbiarz Jan Stachyrak z Korczyny, pieśniarka Jadwiga Bargieł z Krosna, zespoły śpiewacze z Krosna i okolic, kolędnicy z Przeworska. Ścieżkę dźwiękową filmu tworzą popularne i unikatowe wątki muzyczne z repertuaru regionalnego, zebrane i zapisane przez Bartosza Gałązkę – zarówno w wykonaniach źródłowych, archiwalnych, jak i współczesnych oraz rekonstrukcyjnych; zabrzmiała więc muzyka m.in.: Kapeli Maliszów, kapeli Pawła Płudowskiego, skrzypaczki Magdaleny Mazur i organisty Tomasza Piwowarskiego. W filmie udokumentowano m.in.: śpiew roratni w kościele Franciszkanów w Krośnie, fragmenty widowiska kolędniczego, rekonstrukcję zwyczaju drabów oraz obrzędu pisania gromnicą. Na premierze filmu obecni byli jego twórcy – na czele z reżyserką i główną scenarzystką Agnieszką Bernacką – oraz niektórzy z wykonawców. Po projekcji odbyła się krótka dyskusja dotycząca treści filmu.
W Galerii Etnocentrum zaprezentowano duży zbiór kantyczek, czyli drukowanych wydawnictw zawierających przede wszystkim teksty kolęd kościelnych i domowych. Wśród kantyczek z prywatnych zbiorów Natalii i Piotra Wawrzkiewiczów oraz Bartosza Gałązki większość stanowiły wydania z 2. połowy XIX i 1. połowy XX wieku, znalazło się też kilka dawniejszych rarytasów oraz dwa współczesne reprinty. O sposobach pozyskiwania kantyczek (i druków ulotnych) do kolekcji i o tajnikach przechowywania księgozbioru opowiedział zebranym Piotr Wawrzkiewicz. Zainteresowani szczegółami mogą je znaleźć na stronie badacza Pieśni za grosze.
W Izbie Weselnej odbyły się warsztaty repertuarowe kolęd krośnieńskich. Uczestniczący w spotkaniu mieszkańcy Krosna (i nie tylko) zaśpiewali pieśni, których od dawna już nie słyszy się w domach ani w kościołach. Utwory wybrano z pierwszych (1. i 2.) tomów serii Kolędy Podkarpacia, zawierających repertuar pozyskany podczas badań terenowych w latach 1997-2011 od najstarszych mieszkańców regionu. Krośnieńskie kolędy charakteryzują się wyjątkową różnorodnością melodii, o szerokim wachlarzu kontrafaktur: od obrzędowych melodii wolnometrycznych (Z raju, pięknego miasta z Krościenka Wyżnego), przez ludowe warianty melodii zaczerpniętych ze skarbnicy chorału gregoriańskiego (Tam przy łące, przy zielonej z Komborni i Jasienicy Rosielnej), po skoczne „tromlanki” (Słyszę z nieba muzykę z Krościenka Wyżnego).
kolęda apokryficzna, domowa – wariant słowno-muzyczny z Komborni i Jasienicy Rosielnej
Archaiczną melodię staropolskiego tańca odnajdujemy w rzadkim wariancie kościelnej pieśni Dzieciątko się narodziło, zaśpiewanym według przekazu znakomitej śpiewaczki Marii Dembiczak z Rogów (ur. 1919).
kolęda kościelna – wariant melodyczny z Rogów
Wśród kolęd, które prowadzący spotkanie przypomnieli zebranym, znalazły się też utwory z grupy pieśni noworocznych, tzw. kolęd życzących, m.in. haczowska śpiewka „szczodraków” zaczynająca się od słów Chodził Jezus po kolędzie, również nosząca wyraźne cechy melodii do tańca.
śpiew kolędniczy, kolęda życząca – wariant słowno-muzyczny z Haczowa
Wielozwrotkowa pieśń Pójdziemy, bracia, w drogę z wieczora należy do ogólnie znanych śpiewów kolędniczych. Jej krośnieński wariant pochodzący z dzielnicy Zawodzie jest jednak wyjątkowy pod względem muzycznym – utrwalił w praktyce wykonawczej inną niż powszechnie wykonywana postać melodyczną kolędy kościelnej Wśród nocnej ciszy. Pieśń w tym kształcie należy do „muzycznych endemitów” w krośnieńskim repertuarze kolęd ludowych.
śpiew kolędniczy, kolęda kantyczkowa, domowa – wariant melodyczny z Krosna-Zawodzia
Warsztaty repertuarowe kolęd krośnieńskich poprowadzili:
Agnieszka Bernacka (śpiew, scenografia i rekwizyty, warsztaty głosu),
Bartosz Gałązka (przygotowanie, opracowanie i prezentacja repertuaru, śpiew),
Magdalena Gładysiewicz (śpiew),
Magdalena Mazur (skrzypce),
Justyna Sroka (śpiew),
Katarzyna Stachurska (śpiew),
Natalia Wawrzkiewicz (skrzypce, śpiew),
Piotr Wawrzkiewicz (lira korbowa, sekund, śpiew).
Zwieńczeniem pierwszego dnia Kolędowania w Etnocentrum była potańcówka. Goście bawili się w Izbie Weselnej m.in. do muzyki granej przed laty przez kapele pogórzańskie i łemkowskie – a część ogrywanych melodii dochowała się do obecnych czasów, dzięki zjawisku kontrafaktury, za pośrednictwem… kolęd. Zagrali Muzykanci z Przemyskiego (w składzie: Paweł Iwan – cymbały, Natalia Wawrzkiewicz – skrzypce, Piotr Wawrzkiewicz – sekund oraz Magda Gładysiewicz – baraban). Tańce poprowadziła Agnieszka Bernacka.
2 lutego
W drugi dzień minifestiwalu kolędniczego do prowadzącej zajęcia grupy artystów dołączyli lirnicy: Stanisław Nogaj ze Starej Wsi na Podkarpaciu oraz Andrzej Staśkiewicz… z Kadzidła na Kurpiach. Uczestników niedzielnych warsztatów czekało wiele pracy: przygotowanie strojów i rekwizytów na popołudniowe i wieczorne kolędowanie (tym razem w znaczeniu: chodzenie „z kolędą”), a przede wszystkim – nauczenie się ról do widowiska zwanego „herodami”, według wariantu zapisanego przez Bartosza Gałązkę w Krościenku Niżnym (obecnie dzielnica Krosna).
Pracownicy Etnocentrum (Janusz Pelczar, Monika Smyła, Magdalena Słyś i Iwona Władyka) wspaniale odnowili gwiazdę, z którą chodziła po kolędzie rodzina Dańców z Wielopola Skrzyńskiego (ze zbiorów B. Gałązki) oraz inną gwiazdę, ze zbiorów Regionalnego Centrum Kultur Pogranicza. Na podstawie archiwalnych przekazów zrekonstruowali też krośnieńską maszkarę kolędniczą – turonia (ze specjalnym schowkiem na butelkę rozgrzewającego płynu). Zaopatrzeni w te rekwizyty (oraz inne rekwizyty i stroje pochodzące ze zbiorów Agnieszki Bernackiej) kolędnicy z Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej wyruszyli w drogę.
Chodził Jezus po kolędzie,
radzi Mu tam byli wszędzie.
I my na pamiątkę Jego
przychodzimy roku tego
odwiedzać domy…
(kolęda życząca z Krośnieńskiego)
…a pierwszym odwiedzonym domem był dom kultury w Szufnarowej w powiecie strzyżowskim. Zaproszeni przez organizatorów spotkania jasełkowego (dziękujemy!) Kolędnicy z Etnocentrum zaśpiewali wspólnie z mieszkańcami wsi kolędy w tamtejszych wariantach melodycznych. Także i ten wyjazd „w teren” był związany z głównym celem opisywanych na tej stronie działań – rewitalizacją lokalnych tradycji muzycznych, gdy – z różnych powodów – są one zagrożone zanikiem. W Szufnarowej zaśpiewano m.in. popularną kolędę Z narodzenia Pana – jednak nie na normatywną śpiewnikową, a na miejscową melodię, znaną niegdyś na rozległym obszarze macierzystej dla mieszkańców Szufnarowej parafii Niewodna.
kolęda kościelna – wariant muzyczny z Szufnarowej (Niewodnej)
Z przekazu Marianny Birówki (ur. 1926) z Szufnarowej pochodzi wariant melodyczny kolędy opowiadającej o cudzie w Kanie Galilejskiej, śpiewany w kościele w Niewodnej w latach międzywojennych.
kolęda kościelna – wariant muzyczny z Szufnarowej (Niewodnej)
Końcowym akcentem Kolędowania w Etnocentrum była wizyta kolędników w domu Mistrza Stanisława Wyżykowskiego. Śpiewy kolędnicze, inscenizacja „herodów” oraz taniec z kolędnikami – wszystko w prawdziwym, naturalnym kontekście wykonawczym – dopełniły „kolędowania po dawnemu”.
W krośnieńskich „herodach” wystąpili: Katarzyna Stachurska (Marszałek), Piotr Wawrzkiewicz (Herod, muzykant), Natalia Wawrzkiewicz (Żołnierz I, muzykant), Magdalena Gładysiewicz (Żołnierz II), Agnieszka Bernacka (Żyd), Aleksandra Karmelita (Diabeł), Karolina Mazur (Śmierć), Stanisław Nogaj (Dziad, muzykant), Andrzej Staśkiewicz (Dziad z turoniem, muzykant), Magdalena Mazur (muzykant).
Do zobaczenia za rok!