Gorzkie żale – wymowne świadectwo przemian

Krzyżyki robione z wielkanocnej palmy. Fot. A. Bernacka.

Ważną częścią obrzędowości okresu Wielkiego Postu są Gorzkie żale. W trakcie badań prowadzonych w ramach zadania „Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej na ścieżkach tradycji. Wyprawa pierwsza: obrzędowość doroczna”, nabożeństwo to często było tematem rozmów z naszymi informatorami.

Wielu rozmówców ubolewało nad faktem, że oryginalne (=ludowe, tradycyjne, śpiewane w miejscowych kościołach od wieków) melodie Gorzkich żalów bywają w ich parafiach w ostatnich latach „przekręcane”, „zmieniane” (=propaguje się ich normatywną, śpiewnikową formę melodyczną), co sprawia, że ludzie mniej chętnie uczestniczą w tym nabożeństwie. Mieszkaniec Baryczy (pow. brzozowski) zauważył, że ważne jest, by osoba prowadząca śpiew w danej miejscowości wywodziła się z lokalnej społeczności:

Barycz, mężczyzna ur. 1947, nagr. A. Karmelita (EZK-OD, 8/2022).

Akurat w Baryczy śpiew Gorzkich żalów zachował się w niezmienionej od wieków postaci. Miejscowa melodia Pobudki jest wariantem wzorca funkcjonującego w XIX-wiecznych granicach diecezji przemyskiej:

Barycz, kobieta ur. 1949, nagr. A. Karmelita (EZK-OD, 8/2022).

Interesujących informacji dostarczyła rozmówczyni pochodząca z Głowienki (pow. krośnieński). Miejscowość ta należała przed wojną do parafii w Krośnie; odległość do kościoła uniemożliwiała mieszkańcom wsi udział w popołudniowych nabożeństwach. Gorzkie żale odprawiano więc w Wielkim Poście w domach, w środy i w niedziele. Zwyczaj ten, określany przez informatorkę jako „uroczysty”, był dla jej rodziców bardzo ważny:

Głowienka, kobieta, ur. 1932, nagr. A. Karmelita (EZK-OD, 1/2022).

Właśnie dzięki wykonywaniu Gorzkich żalów w domu, w pamięci kobiety zachowały się melodie, na jakie śpiewano teksty tego nabożeństwa przed stu laty. W porównaniu z funkcjonującymi w Krośnie obecnie, wykazują kilka istotnych różnic w kadencjach. „Krośnieńska” Pobudka brzmiała wówczas tak:

Głowienka, kobieta, ur. 1932, nagr. A. Karmelita (EZK-OD, 1/2022).

Wśród niepublikowanych nagrań zebranych wcześniej przez Bartosza Gałązkę znalazły się, równie unikatowe jak powyższy, przekazy niektórych śpiewów wchodzących w cykl Gorzkich żalów. Zarejestrowano je w miejscowościach: Iwonicz (pow. krośnieński) i Dębowiec (pow. jasielski). Transkrypcje tych melodii znalazły się w monografii wydanej w ramach niniejszego projektu; ich unikatowość polega m.in. na tym, że od dawna już nie funkcjonują w żywej praktyce wykonawczej, zastąpione śpiewnikowymi normatywami.

Zestawienie wariantów melodycznych Gorzkich żalów pochodzących z obszaru objętego badaniami uzupełnia dawna melodia Rozmowy Duszy z Matką Bolesną. Melodia ta, funkcjonująca jeszcze w pierwszych dekadach XXI w. w Rogach (pow. krośnieński), również niestety zanika w żywej praktyce.

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.

(c) Bartosz Gałązka 2022