Przedmiotem prezentowanej tu publikacji jest zjawisko ludowej różnorodności muzycznej w nabożeństwie Gorzkich żalów. W wymiarze regionalnym i lokalnym zjawisko to stanowi żywą część tradycji, ważną dla katolickich społeczności tzw. dawnej Galicji i terenów ościennych, niewystarczająco jednak docenianą przez miejscowe środowiska parafialne i kulturalne, i m.in. dlatego w ostatnich dekadach zanikającą w swojej autentycznej, dawnej formie, a zasługującą na zachowanie i ochronę. Rezultatem projektu stypendialnego zatytułowanego „Galicyjskie Gorzkie żale w tradycyjnych wariantach lokalnych (z badań własnych)”, realizowanego przez Bartosza Gałązkę w roku 2021, jest 800-stronicowa antologia pozostająca na razie w postaci cyfrowej i nieustannie aktualizowana.
Podstawowym celem przedsięwzięcia (którego koronny etap był możliwy do zrealizowania dzięki stypendium) jest szerokie, krytyczne udokumentowanie tradycyjnych wersji i wariantów śpiewów składających się na ten paraliturgiczny cykl pasyjny oraz śpiewów towarzyszących. Badania terenowe, trwające nieprzerwanie od roku 1998 (a dzięki rzeczonemu stypendium z budżetu MKDNiS zintensyfikowane w roku 2021), autor przeprowadził dotychczas z pomocą współpracowników (badaczy związanych ze Stowarzyszeniem „Muzyka Dawna w Jarosławiu” oraz uczniów i absolwentów Zespołu Szkół Ponadpodstawowych Nr 1 im. Jana Szczepanika w Krośnie) w ponad 700 miejscowościach południowej i wschodniej Polski, skupiając się na terenach położonych w województwach: małopolskim i podkarpackim, uwzględniając też materiały zebrane na Lubelszczyźnie, na Śląsku, oraz (dla celów porównawczych) w Wielkopolsce. W tomie znalazły się również zapisy z Ukrainy, z terenów położonych niegdyś w granicach Rzeczypospolitej.
Muzyczna postać Gorzkich żalów w ludowych (tu w znaczeniu: adaptowanych przez lud, a nie bedących ludowego pochodzenia), tradycyjnych wariantach, w znaczący sposób odbiegała od publikowanych w śpiewnikach zapisów „normatywnych”, ustalanych m.in. w celu ogólnopolskiej unifikacji melodii. Ujednolicenie nabożeństwa pod względem muzycznym nastąpiło w XIX i XX w. na przeważającym obszarze kraju; jednak w niektórych miejscowościach, szczególnie właśnie w południowej i wschodniej części Polski, dawne muzyczne zwyczaje wykonawcze zachowały się do czasów obecnych. „Ludowe” Gorzkie żale nie doczekały się dotąd szerokiego opracowania, uwzględniającego różnorodność i wielość ich regionalnych oraz lokalnych odmian. Unifikacja kultury tradycyjnej, postępująca od wielu dekad, przyczyniła się i przyczynia do zubażania i ujednolicania wartościowych melodii lokalnych i regionalnych, w tym pasyjnych.
Działania badawcze skoncentrowały się więc – a właściwie koncentrują, ponieważ zakończenie realizacji projektu stypendialnego nie jest równoznaczne z zakończeniem prac badawczych – na pospiesznym, ale metodycznym i starannym zapisywaniu oraz opracowywaniu jak największej liczby autentycznych przekazów zebranych „w terenie”, dopóki jest to możliwe. W ten sposób – mówiąc górnolotnie – udało się ocalić przynajmniej część ginącego repertuaru dla kolejnych pokoleń mieszkańców południowej i wschodniej Polski. Społeczności lokalne zyskały możliwość skorzystania (teraz i w przyszłości) z zapisu melodii funkcjonujących w ich repertuarze od kilkuset lat, w większości dotąd niezapisanych; nawet jeśli w obecnej chwili lokalnie są to jeszcze melodie żywe, ich utrwalenie w materialnej postaci (nagrań i transkrypcji) może kiedyś przyczynić się do odzyskania utraconych muzycznych idiomów lokalnych.
Niniejszy materiał dostarcza argumentów uzasadniających potrzebę opierania się tendencji do ujednolicania zjawisk kultury tradycyjnej. Pożądanym efektem może stać się skłonienie miejscowych (kościelnych, państwowych) elit do ochrony opisywanego zjawiska. Częściowo rezultat ów został już osiągnięty: arcybiskup przemyski dr Adam Szal objął projekt (stanowiący część szerszego projektu badawczego stypendysty) honorowym patronatem i udzielił mu poparcia.
Prezentacja zebranych materiałów ma na celu ukazanie, że różnorodność melodyczna (tu: autentyczna wariantywność i poliwersyjność śpiewów pasyjnych) jest zjawiskiem wartościowym dla kultury lokalnej, regionalnej, polskiej i europejskiej, co w wypadku Gorzkich żalów dodatkowo wynika z polskiej specyfiki ludowej recepcji chorału. Zbiór zawiera transkrypcje części zebranych materiałów, uporządkowane według kryteriów: geograficznego i muzycznego. Większość materiału to dokumentacja wykonań zbiorowych, nagrywanych podczas nabożeństw w świątyniach – takie okoliczności nagrania zawsze były traktowane jako priorytetowe. Każdy z przekazów zaopatrzony jest w notę proweniencyjną, zawierającą nazwę miejscowości, w której dokonano nagrania. Jeśli w miejscowości funkcjonuje więcej niż jedna wspólnota parafialna, podawano tytuł kościoła parafialnego. W wypadku, gdy nabożeństwo rejestrowano w kościele filialnym, dodatkowo zapisano nazwę miejscowości będącej siedzibą parafii. W nocie określono też proweniencje administracyjne: świecką (powiat) oraz kościelną (diecezję), pozostałe istotne dane (województwo, dekanat) umieszczono w tabeli w rozdziale Spis miejscowości. Wskazano rok nagrania. W wyjątkowych, uzasadnionych wypadkach, opublikowano przekazy zarejestrowane w tym samym miejscu w odstępie czasowym, jeśli zmiany, jakie zaszły w melodiach w tym okresie, okazały się istotne. W wypadku wykonań indywidualnych podano imię i nazwisko oraz rok urodzenia informatora-wykonawcy, a także miejsce jego urodzenia, o ile jest inne niż miejscowość, w której dokonano nagrania.
Melodie uporządkowano najpierw według kolejności ich występowania w cyklu; uwzględniono nie tylko śpiewy pasyjne, ale także adoracyjne – te zanikające lub zanikłe, które przetrwały dłużej dzięki silnemu związkowi z Gorzkimi żalami – nabożeństwem, które na badanym obszarze długo opierało się (nadal opiera) muzycznym zmianom; zarówno jako całość, jak i pod względem stopnia zachowania poszczególnych jego elementów. Każdy z utworów poprzedzono komentarzem. Zapisy – szeregi wariantów poszczególnych utworów składających się na cykl – ułożono według kryterium muzycznego: zaprezentowano kolejno wersje melodyczne, każda z nich jest reprezentowana w zbiorze przez zespół pokrewnych melodii. Warianty uporządkowano na podstawie zasady podobieństwa tworzących je wątków muzycznych. Pierwszeństwo dano wątkom najistotniejszym dla struktury danej melodii (np. przedstawiając liczne warianty Lamentu Duszy nad cierpiącym Jezusem brano pod uwagę przede wszystkim kształt drugiego i czwartego członu melodii, najbardziej podatnych na wariabilność).
Intencją badacza i jednym z głównych celów przedsięwzięcia jest jak najszersze upowszechnienie i popularyzacja zjawiska, dlatego publikacji zbiorczej towarzyszą materiały przygotowane z myślą o poszczególnych społecznościach parafialnych i lokalnych – pliki zawierające opracowania melodii składających się na cykl Gorzkich żalów w wariantach pochodzących z żywej tradycji poszczególnych miejscowości. Zawarto tam również melodie znajdujące się w fazie zaniku, oznaczone symbolem gwiazdki. Zasługują one, zdaniem autora publikacji, na przypomnienie i rewitalizowanie – przywrócenie ich żywej tradycji. W cyklach – zarówno tych umieszczonych w zbiorczej publikacji, jak i zapisanych w opracowaniach do użytku parafialnego – pominięto melodie wykonywane według wzorców śpiewnikowych, mocno utrwalone w parafialnym repertuarze (dotyczy to głównie antyfony Któryś za nas cierpiał rany, śpiewanej w wielu miejscowościach na jedną z melodii publikowanych w ogólnie dostępnych wydawnictwach nutowych).
Ze Wstępu do publikacji
Wybrane strony antologii:
(c) Bartosz Gałązka 2021